Piše: Prof. dr. Sanjin Kodrić
“Za povijest naše književnosti treba tek naći oblik, a to je upravo najteža stvar.”[1]
1.
Muhsin Rizvić s punim pravom može se označiti kao najznačajniji historičar bošnjačke književnosti, posebno novije bošnjačke književne prakse, pri čemu mu i u proučavanju povijesti cjeline književnosti Bosne i Hercegovine pripadna jedno od najistaknutijih mjesta.[2] Na to upućuje i opsežno Rizvićevo književnohistorijsko djelo, koje u bibliografskoj retrospektivi čini čak 17 tomova autorskih knjiga i više od 250 pojedinačnih radova nastajalih u periodu od gotovo tri i po desetljeća.[3] Uz ovo, s historijskom distancom, odnosno u vremenu kad su i bošnjačka i bosanskohercegovačka književnost u značajnoj mjeri doživjele i svoju afirmaciju u smislu prihvatanja i priznanja njihovih vlastitih književnih statusa i identiteta, Rizvić se posmatra i kao jedan od onih autora koji su ključno doprinijeli ovakvom čemu, najčešće zajedno s Midhatom Begićem i Enesom Durakovićem, a što je također nesumnjivo tačno.[4] Istina, i u Rizvićevo vrijeme i kasnije njegov književnohistorijski rad bio je predmetom i kritike, različitih spočitavanja, optužbi i negativnih određenja, što se, međutim, dešavalo gotovo isključivo na izvannaučnim osnovama, najčešće upravo u kontekstu širih društveno-političkih, pa i očitih ideoloških razilaženja o ključnim pitanjima vezanim za književnohistorijski status i identitet književnog stvaranja u Bosni i Hercegovini.[5]
S obzirom na obim i raznovrsnost njegova književnohistorijskog djela, Rizvićev metodološki postupak neprimjereno je jednoznačno odrediti. Pa ipak, kao konstanta u Rizvićevu pristupu književnosti iskristalizirala se uglavnom klasična, tradicionalna filološko-pozitivistička književnohistorijska interpretacija, prije svega u onom obliku usmjerenosti na književnopovijesne činjenice o kojima je svojevremeno pisao i Gustave Lanson insistirajući na naučnoj strogosti i objektivnosti u proučavanjima književne prošlosti.[6] Ovu svoju metodološku osnovu Rizvić je upotpunjavao u manjoj ili većoj mjeri nizom drugih u njegovu vremenu novijih i savremenih teorijskih koncepata i ideja, ali sve s ciljem upravo naučno strogog i objektivnog izučavanja književne prakse prošlih vremena. Nepoznata, u tekstualnim tragovima tek naslućena književnopovijesna zbilja i izazov njezina što cjelovitijeg i što potpunijeg književnohistorijskog razumijevanja i predstavljanja postali su tako svojevrsni ideal cjelokupnog Rizvićeva književnohistorijskog rada. A na temelju ovakvog pristupa tokom nepuna tri i po desetljeća književnohistorijskih bavljenja Rizvić je uspio književnohistorijski proučiti i predstaviti čitava književnopovijesna razdoblja, dotad malo ili gotovo nimalo književnohistorijski rasvijetljena, što se posebno odnosi na književno stvaranje Bošnjaka tokom austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini te na pojavu bosanskohercegovačkog književnog života između dvaju svjetskih ratova, uz važne sinteze i o drugim književnopovijesnim pojavama, uključujući i starija književnopovijesna razdoblja te pojedinačne autorske književne opuse mahom do druge polovine 20. st., kao i jedan broj drugih pitanja. U tom smislu, iako su ovakva izdvajanja u Rizvićevu slučaju vrlo nezahvalna zbog toga što je svaka njegova knjiga predstavljala važnu pojavu u bosanskohercegovačkoj književnoj historiografiji, u Rizvićevu književnohistorijskom djelu posebno se ističu knjige kakve su Književno stvaranje muslimanskih pisaca u Bosni i Hercegovini u doba austrougarske vladavine (knj. I-II, 1973)[7] i Književni život Bosne i Hercegovine između dva rata (knj. I-III, 1980)[8], kao i druge dvije Rizvićeve važne velike sinteze – knjiga Pregled književnosti naroda Bosne i Hercegovine (1985)[9] i posthumno objavljena Panorama bošnjačke književnosti (1994)[10], koje predstavljaju svojevrsne nacrte za historiju književnosti Bosne i Hercegovine, odnosno historiju bošnjačke književnosti. Ovim i drugim književnohistorijskim radnjama koje čine njegov književnohistorijski opus Muhsin Rizvić ostvario je književnohistorijsko djelo dostojno rada “imaginarnog instituta za bosnistiku”, kako je Rizvićev književnohistorijski istraživački domet i učinak efektno odredio Muhidin Džanko, autor dosad najpotpunije studije posvećene Rizvićevu književnohistorijskom radu kao cjelini.[11]
Kao jednu od oblasti rada Rizvićeva “imaginarnog instituta za bosnistiku” Džanko izdvaja i teoriju historije književnosti.[12] Iako je Rizvić od početaka svojeg književnonaučnog rada tokom ranih šezdesetih godina 20. st. pa sve do svoje smrti 1994. godine bio i ostao prije svega historičar književnosti, i iako, barem na prvi pogled, predmet njegova književnonaučnog zanimanja nisu bila književnoteorijska pitanja, a pogotovo ne aktuelne književnoteorijske mode i pomodnosti, ova Džankina konstatacija potpuno je ispravna i sasvim razložno utemeljena. Štaviše, mogla bi imati smisla i znatno slobodnija eventualna tvrdnja – da je upravo Muhsin Rizvić onaj bošnjački književni naučnik svojeg vremena koji je teoriji historije književnosti dao možda i jedan od ponajvećih priloga, s tim što se ovakvo što kod Rizvića dešavalo više implicitno nego eksplicitno, odnosno više iz same književnopovijesne empirije i neposrednog književnohistorijskog iskustva negoli iz apstrakcije književne teorije i književnoteorijski projiciranih modela historije književnosti.
Izuzmu li se njegova šira serbokroatistička i južnoslavistička bavljenja, Muhsin Rizvić najveći dio svojeg književnohistorijskog rada posvetio je dvjema književnostima koje su u vrijeme kad su bile predmet Rizvićevih istraživanja bile ili zvanično nepostojeći književni entiteti ili tek u procesu njihova književnohistorijskog afirmiranja te šireg društveno-političkog prihvatanja i priznavanja. Nepoznatost ove književnopovijesne građe, nesrazmjerna njezinoj realnoj književnopovijesnoj egzistenciji, njezinu obimu i karakteru, a potom i potencijalnoj književnohistorijskoj važnosti, na jednoj strani, i sasvim razumljiva ne samo ljudska već i dokraja opravdana književnonaučna potreba da se i ovaj segment književne prošlosti Slavenskog juga naučno istraži i predstavi, na drugoj strani, vjerovatno su predstavljale neke od ključnih poticaja za Rizvićevo promišljanje i ciljeva te zadataka, odnosno metodoloških pretpostavki, puteva i stranputica te uopće smisla i poslanja književnohistorijskih istraživanja. Ovom je nesumnjivo doprinosila i činjenica društveno-političke “suspektnosti” ovih i ovakvih književnohistorijskih bavljenja, odnosno ono što su naročite društveno-političke te ideološke okolnosti Rizvićeva vremena, pogotovo do sredine sedamdesetih godina 20. st., a koje nisu išle na ruku književnohistorijskim istraživanjima posebnosti književnog stvaranja u Bosni i Hercegovini, naročito ne istraživanjima pojedinačnih bosanskohercegovačkih etno-nacionalnih književnih tradicija poput “muslimanske”, tim prije što je “muslimanski”, bošnjački narod upravo sve do sredine sedamdesetih godina 20. st. bio i zvanično nepostojeći, jednako kao i njegova književnost. A to je također nesumnjivo bio vrlo važan – čak i lično važan – poticaj Rizviću da u ideji historije književnosti kao književnonaučne discipline i njezinim metodološkim mogućnostima pronađe i načine afirmiranja ovih očitih, ali društveno-politički, ideološki suspendiranih književnih pojava. Naravno, svemu ovom nužno je dodati i činjenicu sve izrazitije prisutnosti, a potom i dominacije tzv. metode interpretacije i imanentnih pristupa književnosti u Rizvićevu vremenu, čiji je ahistoricizam, pa i radikalni antihistoricizam predstavljao više nego jasnu prijetnju svakom obliku književnohistorijskih proučavanja, dok je u slučaju književnohistorijski neistraženih, a posebno uz to i nepriznatih književnih pojava sasvim sigurno značio njihovu dodatnu anulaciju, njihov možda i konačni zaborav i kraj, tim prije što su ove i ovakve pojave iz dubina književne povijesti mogle izaći na vidjelo i iznova postati književna realnost tek zahvaljujući upravo književnom historicizmu. Zato se čini da je, pošavši od same književne zbilje i potrebe njezina književnonaučnog određenja, Muhsin Rizvić postao i teoretičar historije književnosti gotovo usput, i to ne iz pukog ličnog zanimanja već iz stvarne šire potrebe, na neki način iz, zapravo, nužde, kako bi se to moglo kazati gledajući iznutra, iz perspektive bliske Rizvićevoj. Izvana gledano, nesumnjivo je u pitanju i svojevrsna emancipatorska gesta, koja upućuje i na elemente društvenog angažmana u Rizvićevu književnohistorijskom radu, pa tako i u njegovu promišljanju pitanja i problema teorije historije književnosti.
2.
Kao i za svakog drugog historičara književnosti, pogotovo njegova vremena, i za Muhsina Rizvića idealni oblik historije književnosti predstavljala je ona historija književnosti koja bi u konačnici prikazala razvoj pojedine književnosti, odnosno obuhvatila “sve ono što se u književnosti jednog naroda ili jednog civilizacijskog kruga zbivalo od početka (tj. od prvih književnih spomenika) do modernog doba”[13]. Kako to u svojoj knjizi Književnost i njena istorija (1985) pokazuje i Zdenko Lešić, upravo ova ideja književnog razvoja u Rizvićevo vrijeme značila je prije svega svijest da razvoj književnosti nije tek neki “stihijni, neupravljeni tok sveukupnog i svekolikog književnog stvaralaštva”, kao “ni puki hronološki niz u koji se uključuju pojedine stvaralačke individualnosti i njihova pojedinačna ostvarenja”, već je ono što podrazumijeva prvenstveno “sistem djelâ”, odnosno “promjene koje se dešavaju u ‘sistemu’ same književnosti kao umjetnosti, ali također i u književnosti kao ‘instituciji’ društvenog i kulturnog života jednog naroda ili grupe narodâ”.[14]
Ovakvo što nesumnjivo je bila i Rizvićeva književnohistorijska svijest, pri čemu su ova i ovakva polazišta bila višestruko važna u njegovu književnohistorijskom radu. Uz druga važna književnohistorijska pitanja, počev od pitanja historičnosti književnog djela, preko pitanja književnohistorijske periodizacije i pitanja književnohistorijskog vrednovanja pa sve do pitanja književnog života u prošlosti i književnosti kao kulturalne i društvene pojave,[15] na ovoj i ovakvoj koncepciji književnopovijesnog razvoja Rizvić je, najprije, temeljio i samu svoju ideju bošnjačke te bosanskohercegovačke književnosti, uključujući i složeno pitanje njihovih međusobnih odnosa, odnosno pitanje uopće međusobnih odnosa pojedinačnih etno-nacionalnih književnih praksi u Bosni i Hercegovini, a potom i u širem južnoslavenskom književno-kulturalnom kontekstu. To je, otud, i ona nesumnjivo ključna osnova na kojoj je Rizvić i afirmirao samu svijest o postojanju bošnjačke i bosanskohercegovačke književnosti, ali i osnova na kojoj se posvetio njihovu krajnje ozbiljnom i odgovornom proučavanju, ne dakle tek s pukim afirmativnim ciljem a bez stvarnih temeljitih, fundamentalnih književnohistorijskih istraživanja. Pritom, upravo ova Rizvićeva fundamentalna književnohistorijska istraživanja prošlosti bošnjačke i bosanskohercegovačke književnosti te ukupnosti pojava književnog života u Bosni i Hercegovini perioda koji su bili predmet njegova književnohistorijskog bavljenja jesu i osnova na kojoj je Rizvić ostvario i važne priloge teoriji historije književnosti kod nas.
Zvanično nepriznavanje ni bosanskohercegovačke ni bošnjačke književnosti kao zasebnih južnoslavenskih književnih praksi sve do sedamdesetih godina 20. st., zajedno s istovremenim nepriznavanjem “muslimanskog”, odnosno bošnjačkog naroda kao zasebne etno-nacionalne zajednice čak ni u Bosni i Hercegovini, historijska je činjenica, a koja je i višestruko naučno elaborirana, u nizu prilika i iz različitih perspektiva, pri čemu put bošnjačke etno-nacionalne afirmacije simbolično-paradigmatski svjedoči i npr. naslov knjige Od tradicije do identiteta (1974) Muhameda Hadžijahića, upravo iz ovog vremena.[16] Iako je, barem prema akademskim predajama, Salko Nazečić, svojevremeno bard bosanskohercegovačke književnoakademske zajednice, Rizvića uputio na potrebu bavljenja temom bošnjačke književnosti s kraja 19. i početka 20. st. i iako će mu u početku, odnosno do svoje smrti, biti mentor za izradu doktorske disertacije o ovoj temi (1970)[17], a koja je kasnije objavljena kao knjiga Književno stvaranje muslimanskih pisaca u Bosni i Hercegovini u doba austrougarske vladavine, upravo ime Salke Nazečića veže se za neke od klasičnih primjera zvaničnog nepriznavanja i bosanskohercegovačke i bošnjačke književnosti. Tako je upravo Nazečić u pregovoru za Zbornik savremene bosansko-hercegovačke proze (1950)[18], a koji je inače bio prvi izbor iz književnog stvaranja u Bosni i Hercegovini objavljen nakon Drugog svjetskog rata, isključio svaku mogućnost postojanja zasebne bosanskohercegovačke književnosti, a na sličan način nastupio je između ostalog i u izlaganju Problemi rada na istoriji jugoslovenskih književnosti (1965), predstavljenom kao uvodni referat prilikom jednog od jugoslavenskih simpozija posvećenih pitanjima i problemima izrade jedinstvene historije književnosti Jugoslavije, pri čemu je i u samoj Bosni i Hercegovini Nazečić vidio i prepoznavao tek postojanje srpske i hrvatske književnosti, u skladu sa standardima svojeg vremena:
S ovim u vezi je isto tako delikatno pitanje kako će se zvati ta naša istorija književnosti. Meni lično čini se da postoje samo dvije mogućnosti: to može da bude ili istorija jugoslovenske književnosti ili, što je meni lično prihvatljivije, istorija jugoslovenskih književnosti. Pa i kad se tu složimo, ostaje još delikatnije pitanje rasporeda i odnosa, o čemu ovdje treba da se porazgovara. […] Prije svega, to nije jedna književnost. Gledano sa stanovišta jezika, tu su u pitanju tri jezična područja, od kojih je očigledno najkomplikovanije srpskohrvatsko. Književnost kazana ili napisana na jednom jeziku nije jedna, već dvije. I tu su najsloženiji problemi. Usljed specifičnih uslova istorijskog razvoja Srba i Hrvata, u književnosti na srpskohrvatskom jeziku javile su se pored zajedničkih crta vrlo rano i razlike uslovljene mnogim faktorima. I dok još nismo došli do uobličavanja i formiranja nacija, pa u modernom smislu ni nacionalnih kultura, mi smo se razdvajali u nazivima koji su često bili vjerski ili usko religiozni. […] No, to je prošlost. A mi treba da kažemo kakvu istoriju književnosti danas hoćemo.[19]
Na temeljima istaknute svijesti o osobenoj prirodi književnog razvoja, ove i ovakve stavove snažno je, međutim, relativizirala upravo već i Rizvićeva doktorska disertacija, premda – nesumnjivo u skladu s idejno-ideološkim ograničenjima ovog vremena – i sam Rizvić svoju doktorsku disertaciju ne naslovljava odrednicom “muslimanska književnost”, odnosno “bosansko-muslimanska književnost”, kako će to kod njega kasnije biti redovno slučaj, već konstrukcijom “književno stvaranje muslimanskih pisaca”, dakle ne ističući činjenicu zasebnosti “muslimanske”, odnosno bošnjačke književnosti.
Rizvićeva doktorska disertacija, odnosno knjiga Književno stvaranje muslimanskih pisaca u Bosni i Hercegovini u doba austrougarske vladavine, nesumnjivo se, naime, nastojala približiti apostrofiranom idealu historije književnosti – tome da u smislu književnog razvoja predstavi “sve ono što se u književnosti jednog naroda ili jednog civilizacijskog kruga zbivalo od početka (tj. od prvih književnih spomenika) do modernog doba”, a potom i da pokaže da “književno stvaranje muslimanskih pisaca” u doba austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini nije, naravno, tek neki “stihijni, neupravljeni tok sveukupnog i svekolikog književnog stvaralaštva”, kao “ni puki hronološki niz u koji se uključuju pojedine stvaralačke individualnosti i njihova pojedinačna ostvarenja”. Sasvim suprotno ovom, Rizvić pokazuje da je bošnjačka književnost s kraja 19. i početka 20. st. upravo osoben “sistem djelâ”, a da njezin povijesni razvoj jesu, zapravo, “promjene koje se dešavaju u ‘sistemu’ same književnosti kao umjetnosti, ali također i u književnosti kao ‘instituciji’ društvenog i kulturnog života jednog naroda ili grupe narodâ”, zbog čega se Rizvić u uvodnim dijelovima svoje doktorske disertacije, odnosno kasnije knjige, pozabavio i bošnjačkim književnim stvaranjem prije 1878. godine, ukazujući tako na u ovom kontekstu važan aspekt kontinuiteta bošnjačke književne prakse, na njezino povijesno trajanje, ali i na neke od osnovnih karakteristika njezina povijesnog postojanja. A kao takva Rizvićeva doktorska disertacija, odnosno knjiga Književno stvaranje muslimanskih pisaca u Bosni i Hercegovini u doba austrougarske vladavine, implicitno je osporila i svoj naslov, odnosno tezu o nepostojanju zasebnog bošnjačkog književnog stvaranja u južnoslavenskim okvirima koju je ovaj naslov nužno podrazumijevao u ideološkim okolnostima ovog vremena, dok je istovremeno eksplicitno tematizirala i pojavu “nacionaliziranja” muslimana, tj. pojavu njihova privlačenja na hrvatsku i srpsku nacionalnu, pa tako i nacionalnoknjiževnu stranu tragom produženih predstava hrvatskog i srpskog nacionalnog romantizma te uopće nacionalne ideje projicirane u bosanskohercegovački kontekst na prijelazu 19. i 20. st.[20] U tom smislu, upravo književnohistorijska svijest, kao svijest koja prati prije svega književnopovijesne procese i pojave kao datosti i činjenice književne prošlosti, zajedno upravo s ovim književnopovijesnim datostima i činjenicama do kojih Rizvić dolazi temeljitim istraživanjem, kao rezultat u Rizvićevoj doktorskoj disertaciji te knjizi koja je na njezinu temelju nastala imala je uopće prvu detaljnu i opsežnu, sintetsku sliku razvoja bošnjačke književnosti kao jedne od zasebnih, paralelnih bosanskohercegovačkih i južnoslavenskih književnih praksi, a koja je po vlastitosti svojih povijesnorazvojnih procesa i pojava i u starijem i u novijem vremenu, a otud i po svojem statusu i identitetu ekvivalentna drugim, odranije priznatim bosanskohercegovačkim i jugoslavenskim književnostima.
3.
Uprkos njegovu i nesumnjivom afirmativno-emancipatorskom aspektu, Rizvićev književnohistorijski rad ne može se, naravno, ni u kojem slučaju svesti na tek puku književnohistorijsku ilustraciju postojanja bošnjačke ili bosanskohercegovačke književnosti, prije svega uzimajući u obzir ono što je naučna temeljitost i ozbiljnost njegovih istraživanja, odnosno ono što je Rizvićev književnohistorijski učinak i domet. No, isto tako, realna je činjenica da su ovakva Rizvićeva istraživanja zorno ukazala ne postojanje i bošnjačke i bosanskohercegovačke književnosti kao samostalnih književnih praksi sa svim suštinskim obilježjima ove vrste, a ne samo na postojanje njihovih pisaca i pojedinačnih književnih tekstova. Uz moguće i druge primjere, to zorno pokazuje i npr. odjek Rizvićevih istraživanja kod nekoć izrazito uvažavanog književnonaučnog autoriteta Midhata Begića, a koji je inače nakon Nazečićeve smrti preuzeo i mentorstvo Rizvićeve doktorske disertacije, pri čemu se Begićev zaokret ka onom što će nazivati “bosanskohercegovačkim književnim temama” dešava upravo u vrijeme kad Rizvić svojom doktorskom disertacijom, odnosno knjigom Književno stvaranje muslimanskih pisaca u Bosni i Hercegovini u doba austrougarske vladavine, ostvaruje svoju prvu veliku književnohistorijsku sintezu o bošnjačkoj književnosti.[21] Begićevo bavljenje “bosanskohercegovačkim književnim temama”, koje od ovog vremena postaje konstanta i u njegovu književnohistorijskom radu, bit će, međutim, vjerovatno poticaj i u drugom smjeru, odnosno vjerovatno će biti također korisno i za Rizvića, što je posebno slučaj s prvim Begićevim razmatranjima složenosti pojave književnog stvaranja u Bosni i Hercegovini i međusobnih odnosa unutarbosanskohercegovačkih književnih praksi.[22] Ovakvo što u najmanju ruku bilo je svojevrsno ohrabrenje da se i sam Rizvić, napokon, cjelovitije uključi i u razmatranja koja suštinski pripadaju domenu teorije historije književnosti.
Uz u svakom slučaju postojeću osnovu i kod Begića, Rizvićevo neposredno i bogato književnohistorijsko iskustvo, s jedne strane, i potreba te lična namjera da se bošnjački i bosanskohercegovački književni fenomen potpunije i pouzdanije književnohistorijski definira, a tako i najzad etablira kao književnohistorijska realnost, s druge strane, rezultirali su napokon i Rizvićevim radom Teze za pristup izučavanju bosanskohercegovačke književnosti i neki primjeri koji ih učvršćuju (1974-5)[23]. Riječ je o jednom od prvih posebno značajnih Rizvićevih radova upravo u domenu teorije historije književnosti, a koji je u pogledu određenja unutarbosanskohercegovačkih književnih odnosa otišao po svoj prilici dalje nego raniji Begićevi radovi sličnog karaktera, prije svega u smislu svoje književnohistorijske fundiranosti te preciznosti, jasnosti i pouzdanosti književnohistorijskih sudova, kao i književnoteorijskog modela koji podrazumijeva. U pitanju je, dakle, jedan od fundamentalnih Rizvićevih priloga teoriji historije književnosti u Bosni i Hercegovini, ali i rad koji svojim idejama značajno nadilazi svoje vrijeme, posebno onda kad se sagleda iz današnje perspektive i savremenih književnoteorijskih koncepcija, osobito onih koje su usmjerene na razumijevanje složenih književnih pojava poput fenomena književnog stvaranja u bosanskohercegovačkom, odnosno u širem južnoslavenskom okviru.
U kontekstu teorije historije književnosti najrelevantniji su principijelni stavovi – “teze” koje Rizvić navodi u prvom dijelu svojeg rada, a koji potom svoju književnohistorijsku utemeljenost dobivaju u ostatku rada. Slično kao kod Begića, i za Rizvića bosanskohercegovačka književnost jeste zapravo skup književnih tradicija, odnosno pojedinačnih etno-nacionalnih književnih praksi koje u bosanskohercegovačkom okviru funkcioniraju i pojedinačno, kao zasebne književnosti, ali i zajednički, kao cjelina bosanskohercegovačke književnosti. Riječ je, dakle, o svojevrsnom daljnjem razvijanju ranijih Begićevih ideja o tzv. dinamičnim književnim odnosima u Bosni i Hercegovini, s tim što je kod Begića, ili barem u nekim od varijanti njegova razumijevanja ovog pitanja, ključni trenutak u oblikovanju bosanskohercegovačke književnosti kao takve bilo vrijeme Drugog svjetskog rata i socijalistička revolucija, nakon koje, prema Begiću, dolazi do formiranja jedinstvenog bosanskohercegovačkog sistema u punom kapacitetu, uz izvjesne oblike i pojave približavanja dotad zasebnih bosanskohercegovačkih književnih tradicija u međuratnom periodu, ali i očitu razdvojenost književnih praksi u daljoj prošlosti Bosne i Hercegovine:
Za bosanskohercegovačko književno stvaranje bitan trenutak preloma izvršio se u NOB i socijalističkoj revoluciji: dotad su postojale u Bosni i Hercegovini bar tri odvojene književnosti sa svim potrebnim atributima, istina nejednakih vrijednosti, odvojene među sobom samim duhom životnog i istorijskog podnožja iz kojeg su izrasle. Izvjesni elementi njihovog zbližavanja i stapanja pojavljivali su se i prije 1941. i između dva rata, ali oni ne mijenjaju osnovnu činjenicu podvojenosti i samostalnosti, što, naravno, ondašnje vlasti nisu priznavale. Jedino takvo viđenje i tretiranje ovih pojava može se nazvati naučnim; jer ono jedino ima svoju zasnovu na istini o kulturnom razvitku pojedinih naroda u Bosni i Hercegovini.[24]
Uvažavajući, ali i književnohistorijski na važan način modificirajući Begićeva viđenja, Rizvić, međutim, Drugi svjetski rat i socijalističku revoluciju ne fiksira kao ovaj prijelomni trenutak, i to ne samo, ili ne primarno, iz idejno-ideoloških razloga već prije svega s obzirom na realne književnopovijesne procese i pojave. Za razliku od Begića, Rizvić, naime, ovo polje prožimanja bosanskohercegovačkih književnih tradicija znatno proširuje, pokazujući da njihova približavanja jesu znatno trajnija i da, zapravo, nisu uvjetovana tek ideološkim prevratom nakon 1941. ili 1945. godine, odnosno da su na neki način karakteristična bosanskohercegovačka književno-kulturalna pojava uopće. Kako to eksplicitno i sasvim utemeljeno argumentira Rizvić, ovi procesi jasno se vide već u posljednjim desetljećima osmanske vlasti u Bosni, “sa vremenima u kojima sadržina i duh književnih djela gubi svoja religijska određenja, tj. kada u njih počinju prodirati svjetovni sadržaji i interesi”, a sve su vidljiviji posebno nakon 1878. godine, kad “učvršćuje se kod svakog naroda u ovom regionu faktor svijesti o sopstvenoj književnoj tradiciji, ali se pojačava objektivno i književna i duhovna komunikacija sa stvaranjem drugih naših naroda, kao što se snaži i politička upućenost jednih na druge, što sve govori o pojavi intenzivnijeg saživljavanja naroda Bosne i Hercegovine i šire južnoslavenske regije”[25].
U pitanju je, dakle, još dinamičnija i još kompleksnija slika povijesnog razvoja književnosti u Bosni i Hercegovini nego kod Begića, pa i – paradoksalno na prvi pogled – i još jača svijest o bosanskohercegovačkom književnom zajedništvu, koje Rizvić ne motivira primarno-političko-ideološkim vrijednostima jednog vremena, već, naprotiv, činjenicama iz ukupne ne samo književne već i kulturalne te društvene historije Bosne i Hercegovine. U tom smislu, za Rizvića su svojevrsne konstante bosanskohercegovačkog književnog stvaranja etno-nacionalne književne tradicije ili književnosti u Bosni i Hercegovini – “muslimanska”, odnosno bošnjačka te hrvatska i srpska, kao i jevrejska, koje imaju svoje realne specifičnosti u vlastitim povijesnorazvojnim pojavama i procesima, a kako to Rizvić zorno pokazuje u knjizi Pregled književnosti naroda Bosne i Hercegovine kao svojevrsnom proširenju osnovnih ideja iz ovog svojeg rada, a koja između ostalog i zato započinje upravo autorovim Tezama za pristup izučavanju bosanskohercegovačke književnosti i nekim primjerima koji ih učvršćuju kao svojim svojevrsnim metodološko-problemskim uvodom.[26] No, uz ove, etno-nacionalne književne konstante isto tako konstanta je svoje vrste i književnost Bosne i Hercegovine, odnosno bosanskohercegovačka književnost u smislu “ukupnosti” i “skupnosti” svih književnih stvaranja i tradicija u ovom području, a čiji fenomen Rizvić jezgrovito određuje na samom početku svojeg rada:
Pojavnost bosanskohercegovačke književnosti u njenom historijskom sumiranju konstituira nekoliko evidentnih statičkih kategorija i dinamičkih činilaca. Prvo je vertikalna (dijahronijska) ukupnost i horizontalna (sinhronijska) skupnost svih stvaranja i tradicija. Drugo je ono što prva kategorija nužno podrazumijeva – tolerancija koja pretpostavlja postojanje razlika. Treći činilac je zalaženje kao pojava cirkuliranja, difuzije i osmoze književnih pojava, kako u horizontalnom tako u vertikalnom smislu.[27]
Pri svemu ovom, bosanskohercegovačka književnost, a potom jednako i etno-nacionalne književnosti u Bosni i Hercegovini činjenice su prije svega “historijske svijesti”, kako to kazuje Rizvić, odnosno upravo realnosti povijesnog razvoja književnih praksi u Bosni i Hercegovini, koje ni na pojedinačnoj, etno-nacionalnoj razini ni na zajedničkoj, bosanskohercegovačkoj razini ne podrazumijevaju bilo kakav artificijelni konstrukt, kako će u istom vremenu u značajnoj mjeri sugerirati npr. rad Problem pristupa bosanskohercegovačkoj književnosti (1970) Radovana Vučkovića[28]. Govoreći diskursom teorije historije književnosti, ni u jednom od ovih slučajeva nije, dakle, u pitanju onaj tek neki “stihijni, neupravljeni tok sveukupnog i svekolikog književnog stvaralaštva”, jednako kao što nije u pitanju “ni puki hronološki niz u koji se uključuju pojedine stvaralačke individualnosti i njihova pojedinačna ostvarenja”, već je u svim ovim slučajevima na ovaj ili onaj način ostvaren upravo “sistem djelâ”, pa tako i upravo ono što su “promjene koje se dešavaju u ‘sistemu’ same književnosti kao umjetnosti, ali također i u književnosti kao ‘instituciji’ društvenog i kulturnog života jednog naroda ili grupe narodâ”.
Rizvić u ovom kontekstu apostrofira i “četiri faktora koji strukturiraju historijsku svijest o bosanskohercegovačkoj književnosti”, a koji su takvi da istovremeno podrazumijevaju i svijest o pojedinačnim etno-nacionalnim književnostima u Bosni i Hercegovini, bez unutrašnje kontradiktornosti i međusobnog isključivanja ovih faktora.
Postoje u daljem razmatranju četiri faktora koji strukturiraju historijsku svijest o bosanskohercegovačkoj književnosti: a. Svijest (genetička) svake književne tradicije o sebi i sopstvenom kontinuitetu. b. Svijest o bosanskohercegovačkoj skupnosti koja proizlazi iz imanentne i evidentne tolerancije prema drugim književnim tradicijama, te iz znanja o autohtonom položaju svake tradicije na bosanskohercegovačkom tlu. c. Svijest o međusobnim odnosima koji su nužnost na liniji zajedničkog jezika, bolje rečeno kada se historijski posmatra, fundamentalne jezičke baze, zatim, na liniji historijske nužnosti življenja i interesa održanja, na liniji zajedničke uzajamne tematike, ideologije socijalnog opstanka, te, najzad, na liniji interesa stilsko-estetskih dodira i prožimanja. d. Svijest o prirodnom zalaženju u matične literature kod srpskih i hrvatskih pisaca. Kod bosansko-muslimanskih pisaca – uzimanje srpskih i hrvatskih književnih djela kao uzora na liniji književnostilskih osobina srpskohrvatskog jezika te južnoslavenske, kasnije jugoslavenske uzajamnosti.[29]
Ovakvom svojom koncepcijom književnosti Bosne i Hercegovine Rizvić je, očito, uspio uspostaviti jedan višestruk, pluralan i policentričan književnohistorijski model bosanskohercegovačke književnosti, a koji u cjelini povijesnog razvoja, a ne tek u pojedinim vremenskim odsječcima podrazumijeva paralelno postojanje i pojedinačnih etno-nacionalnih književnosti u Bosni i Hercegovini i same bosanskohercegovačke književnosti, odnosno književnosti Bosne i Hercegovine, sve to na način opovrgavanja vještačke, književnohistorijski neutemeljene dvojbe između bosanskohercegovačkog, na jednoj strani, i etno-nacionalnog književnog pola, na drugoj strani, što je bila dilema prisutna i u Rizvićevu vremenu.[30] Kako je to bio slučaj i kod Begića, ovakvo što bilo je posebno značajno onda kad je posrijedi dotad zvanično “nepostojeća” bošnjačka književna praksa, koja je, u skladu s osobenom razvojnom logikom književnog stvaranja u Bosni i Hercegovini, istovremeno afirmirana i kao sastavnica bosanskohercegovačke književnosti kao takve, ali i kao samostalna književnost.
Slično kao kod Begića,[31] ali još cjelovitije i književnohistorijski realnije, Rizvić je na ovaj način, polazeći iz same složene književnopovijesne zbilje, od realnih povijesnorazvojnih procesa i pojava književnog stvaranja u Bosni i Hercegovini, također u značajnoj mjeri naslutio i neke od ključnih postavki ideje interliterarnosti, odnosno teorije interliterarnog procesa, a koju će u manje-više istom vremenu, ali u sasvim drugom i drugačijem, tadašnjem čehoslovačkom kontekstu književnoteorijski eksplicitno razvijati slovački komparatist Dionyz Ďurišin.[32] Kako će to u međuvremenu postati široko poznato, riječ je o ideji koja se između ostalog tiče upravo složenih književnih odnosa i pojava poput bosanskohercegovačkog i bošnjačkog književnog slučaja, odnosno uopće južnoslavenskih književnih praksi, pri čemu je ključni Ďurišinov koncept, naime, koncept interliterarne zajednice, koji označava upravo “zbir književnosti među kojima postoje više ili manje uski oblici koegzistencije, veća ili manja mjera razvojne uzajamnosti, među kojima se javlja više ili manje izrazita mjera korelacije”, s tim da komponente pojedine interliterarne zajednice, “nacionalne ili druge pojedine književnosti, imaju pored toga i vlastita, imanentna razvojna usmjerenja”.[33] Ďurišinova ideja nužno podrazumijeva i svijest o neraskidivosti “nacionalnoknjiževnog” i interliterarnog kao onog što sjedinjuje “nacionalnoknjiževne” pojave kao svoje temeljne pretpostavke i kao takvo nužno je zasnovano na ovakvim pojavama podrazumijevajući ih kao svoje “materijalizirane nosioce”:
Interliterarni proces bilo kakve vrste ne nastaje samo na bazi dela određene aktuelne vrednosti, već uopštavanjem procesa nacionalne književnosti kao celine u određenom istorijskom trenutku.[34]
Nacionalnoknjiževno predstavlja sistemsko jedinstvo sastavnih delova koje je izraženo odnosima i vezama. Nosilac interliterarnosti će biti u suštini taj isti kompleks odnosa, koji je, međutim, izražen drugačijom sistemskom svrstanošću, dakle, i drugačijom hijerarhijom, takvim sistemom odnosa koji će bez razlike da sjedini sve nacionalnoknjiževne pojave.[35]
Takođe nije moguće znati zakonitosti interliterarnog procesa bez istraživanja njegovih materijalizovanih nosilaca – nacionalne književnosti i pojava koje su njegov sastavni deo (autori, dela i sl.). Ova dvopolnost je neizbežan uslov saznajnog procesa kod obe pominjane, uzajamno zavisne, ravni. Zato je npr. nelogičan zahtev da interliterarno istraživanje mehanički ili na neki drugi način zamenjuje obaveze nacionalnoknjiževnog istraživanja i obrnuto. Ne može to učiniti ako želi da sačuva svoj vlastiti identitet. Zbog toga su eventualni zahtevi ovakvog karaktera, koji prate jedino interes jednog ili drugog istraživačkog aspekta, diktirani samo jednostranim utilitarizmom koji je usmeren protiv dijalektički neizbežne komplementarnosti pomenute dve ravni postojanja književnog istorizma: ili protiv interliterarnog, ili protiv nacionalnoknjiževnog oblika.[36]
Ideja interliterarnosti, zasnovana na ovim i ovakvim pretpostavkama, na važan način promijenila je savremenu teoriju historije književnosti, a danas je nezaobilazna u razumijevanju upravo pojava kakva je bošnjačka književnost te složenih književnih praksi poput bosanskohercegovačkih, odnosno uopće južnoslavenskih. Kao i kod Begića, ovoj ideji vrlo je bliska, odnosno direktno kompatibilna upravo Rizvićeva koncepcija unutrašnjih bosanskohercegovačkih književnih odnosa, što dodatno ističe vrijednost rješenja u oblasti teorije historije književnosti do kojih je Rizvić došao implicitno, na temeljima svojeg istraživačkog rada na proučavanju bošnjačke i bosanskohercegovačke književne prošlosti. Zato se s pravom može tvrditi da upravo ova i ovakva Rizvićeva razumijevanja načelnih književnohistorijskih pitanja predstavljaju nesumnjivo jedan od krucijalno važnih doprinosa teoriji historije književnosti u Bosni i Hercegovini, odnosno jedan od fundamentalnih priloga Rizvićeva “imaginarnog instituta za bosnistiku” u području teorije historije književnosti. Istovremeno, ovakvo što kao svojevrsno uporište cjelokupnog Rizvićeva književnohistorijskog rada u konačnici je potpunije i pouzdanije utemeljio književnu bosnistiku kao književnonaučnu disciplinu te omogućio joj daljnji razvoj, podrazumijevajući pritom principijelna metodološka rješenja koja su sasvim u skladu sa savremenim književnohistorijskim koncepcijama. To, napokon, može pokazati i upotrebljivost niza Rizvićevih kako pojedinačnih književnohistorijskih nalaza i zaključaka, tako i načelnih, teorijskih viđenja i danas, između ostalog i u okvirima upravo interliterarne ili interkulturalne historije književnosti, pri čemu i savremene koncepcije u bosnistici, poput npr. ideje bosanskohercegovačke interliterarne zajednice ili kulturalne bosnistike, svoje važno polazište mogu imati upravo i u naslijeđu Rizvićeva književnohistorijskog rada.
Literatura
Begić, Midhat: “Pismo Midhata Begića”. Odjek, br. 4 (1971).
Begić, Midhat: Raskršća IV: Bosanskohercegovačke književne teme, Djela, knj. V, prir. Hanifa Kapidžić-Osmanagić. Sarajevo: Veselin Masleša, Svjetlost, 1987.
Džanko, Muhidin: “Na raskršćima bošnjačke i bosanskohercegovačke knjiženosti (Kritičko-historiografsko djelo Muhsina Rizvića)”, u: Rizvić, Muhsin: Književne studije. Sarajevo: Preporod, 2005.
Đurišin, Dioniz: Šta je svetska književnost?, prev. Miroslav Dudok. Sremski Karlovci, Novi Sad: Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, 1997.
Ďurišin, Dionyz: Theory of Interliterary Process. Bratislava: Veda, Slovak Academy of Sciences, 1989.
Ďurišin, Dionyz: “Daljnje mogućnosti i perspektive istraživanja međuknjiževnog procesa”. Komparativno proučavanje jugoslavenskih književnosti, sv. IV. Zagreb, Varaždin: Zavod za znanost o književnosti Filozofskog fakulteta, Gesta, 1991.
Hadžijahić, Muhamed: Od tradicije do identiteta: Geneza nacionalnog pitanja bosanskih Muslimana. Sarajevo: Svjetlost, 1974.
Isaković, Alija, prir.: O “nacionaliziranju” Muslimana: 101 godina afirmiranja i negiranja nacionalnog identiteta Muslimana. Zagreb: Globus, 1990.
Kamberović, Isma: Muhsin Rizvić (1930-1994): Bibliografija i literatura. Sarajevo: Preporod, 2015.
Kodrić, Sanjin: “Nevolje s kanonom: Slučaj bosanske i/ili bošnjačke književne historije (Na primjeru okolnosti i karaktera ranog kanonizacijskog rada M. Begića)”, Književna prošlost i poetika kulture (Teorija novog historicizma u bosanskohercegovačkoj književnohistorijskoj praksi). Sarajevo: Slavistički komitet, 2010.
Kodrić, Sanjin: “‘Bosanskohercegovačke književne teme’ Midhata Begića i problem određenja književnosti u BiH”, Bosanskohercegovački slavistički kongres I: Zbornik radova, knj. 2, ur. Sanjin Kodrić. Sarajevo: Slavistički komitet, 2012.
Kodrić, Sanjin: Bošnjačka i bosanskohercegovačka književnost (Književnoteorijski i književnohistorijski aspekti određenja književne prakse u Bosni i Hercegovini). Sarajevo: Dobra knjiga, 2018.
Lanson, Gistav: “Metoda istorije književnosti”. Putevi, br. 4 (1966).
Lešić, Zdenko: Književnost i njena istorija. Sarajevo: Veselin Masleša, 1985.
Nazečić, Salko: “Predgovor”, Zbornik savremene bosansko-hercegovačke proze, ur. Ilija Kecmanović, Marko Marković, Salko Nazečić. Sarajevo: Svjetlost, 1950.
Nazečić, Salko: “Problemi rada na istoriji jugoslovenskih književnosti (Uvodna riječ)”. O istoriji jugoslovenskih književnosti, ur. Branko Milanović, Putevi, br. 3 (1965).
Rizvić, Muhsin: Književno stvaranje muslimanskih pisaca u Bosni i Hercegovini u doba austrougarske vladavine: Doktorska disertacija, knj. I-II, Sarajevo: Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu, 1970.
Rizvić, Muhsin: Književno stvaranje muslimanskih pisaca u Bosni i Hercegovini u doba austrougarske vladavine, knj. I-II. Sarajevo: Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, 1973.
Rizvić, Muhsin: “Teze za pristup izučavanju bosanskohercegovačke književnosti i neki primjeri koji ih učvršćuju”. Godišnjak instituta za jezik i književnost, Odjeljenje za književnost, knj. 3/4 (1974-5).
Rizvić, Muhsin: Književni život Bosne i Hercegovine između dva rata, knj. I-III. Sarajevo: Svjetlost, 1980.
Rizvić, Muhsin: Pregled književnosti naroda Bosne i Hercegovine. Sarajevo: Veselin Masleša, 1985.
Rizvić, Muhsin: Panorama bošnjačke književnosti. Sarajevo: Ljiljan, 1994.
Simpozijum o savremenoj književnosti Bosne i Hercegovine. Sarajevo: Svjetlost, 1971.
Tutnjević, Staniša: Književne krivice i osvete: Osvrt na knjigu “Književni život Bosne i Hercegovine između dva rata” M. Rizvića. Sarajevo: Svjetlost, 1989.
Vučković, Radovan: “O nekim pitanjima pristupa bosansko-hercegovačkoj književnosti”. Život, br. 6 (1970), str. 86-90.
[1] Drechsler, Branko: “Historija književnosti Andre Gavrilovića”. Savremenik, br. 4 (1911), citirano prema: Lešić, Zdenko: Književnost i njena istorija. Sarajevo: Veselin Masleša, 1985, str. 65.
[2] Usp. Kodrić, Sanjin: Bošnjačka i bosanskohercegovačka književnost (Književnoteorijski i književnohistorijski aspekti određenja književne prakse u Bosni i Hercegovini). Sarajevo: Dobra knjiga, 2018.
[3] Usp. Kamberović, Isma: Muhsin Rizvić (1930-1994): Bibliografija i literatura. Sarajevo: Preporod, 2015.
[4] Usp. Kodrić, Sanjin: “Nevolje s kanonom: Slučaj bosanske i/ili bošnjačke književne historije (Na primjeru okolnosti i karaktera ranog kanonizacijskog rada M. Begića)”, Književna prošlost i poetika kulture (Teorija novog historicizma u bosanskohercegovačkoj književnohistorijskoj praksi). Sarajevo: Slavistički komitet, 2010, str. 151-176, odnosno: Kodrić, Sanjin: “‘Bosanskohercegovačke književne teme’ Midhata Begića i problem određenja književnosti u BiH”, Bosanskohercegovački slavistički kongres I: Zbornik radova, knj. 2, ur. Sanjin Kodrić. Sarajevo: Slavistički komitet, 2012, str. 27-44.
[5] Usp. npr. Tutnjević, Staniša: Književne krivice i osvete: Osvrt na knjigu “Književni život Bosne i Hercegovine između dva rata” M. Rizvića. Sarajevo: Svjetlost, 1989.
[6] Usp. Lanson, Gistav: “Metoda istorije književnosti”. Putevi, br. 4 (1966).
[7] Rizvić, Muhsin: Književno stvaranje muslimanskih pisaca u Bosni i Hercegovini u doba austrougarske vladavine, knj. I-II. Sarajevo: Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, 1973.
[8] Rizvić, Muhsin: Književni život Bosne i Hercegovine između dva rata, knj. I-III. Sarajevo: Svjetlost, 1980.
[9] Rizvić, Muhsin: Pregled književnosti naroda Bosne i Hercegovine. Sarajevo: Veselin Masleša, 1985.
[10] Rizvić, Muhsin: Panorama bošnjačke književnosti. Sarajevo: Ljiljan, 1994.
[11] Usp. Džanko, Muhidin: “Na raskršćima bošnjačke i bosanskohercegovačke knjiženosti (Kritičko-historiografsko djelo Muhsina Rizvića)”, u: Rizvić, Muhsin: Književne studije. Sarajevo: Preporod, 2005, str. 5-61.
[12] Usp. Džanko, Muhidin: “Na raskršćima bošnjačke i bosanskohercegovačke knjiženosti (Kritičko-historiografsko djelo Muhsina Rizvića)”, u: Rizvić, Muhsin: Književne studije. Sarajevo: Preporod, 2005, str. 8.
[13] Lešić, Zdenko: Književnost i njena istorija. Sarajevo: Veselin Masleša, 1985, str. 194.
[14] Lešić, Zdenko: Književnost i njena istorija. Sarajevo: Veselin Masleša, 1985, str. 194-196.
[15] Usp. Lešić, Zdenko: Književnost i njena istorija. Sarajevo: Veselin Masleša, 1985.
[16] Usp. Hadžijahić, Muhamed: Od tradicije do identiteta: Geneza nacionalnog pitanja bosanskih Muslimana. Sarajevo: Svjetlost, 1974.
[17] Rizvić, Muhsin: Književno stvaranje muslimanskih pisaca u Bosni i Hercegovini u doba austrougarske vladavine: Doktorska disertacija, knj I-II. Sarajevo: Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu, 1970.
[18] “Potrebno je i moguće ovdje govoriti samo o književnicima, jer književnost Bosne i Hercegovine sa nekim svojim specifičnim osobinama posebne književnosti ne postoji.” (Nazečić, Salko: “Predgovor”, Zbornik savremene bosansko-hercegovačke proze, ur. Ilija Kecmanović, Marko Marković, Salko Nazečić. Sarajevo: Svjetlost, 1950, str. 8.)
[19] Nazečić, Salko: “Problemi rada na istoriji jugoslovenskih književnosti (Uvodna riječ)”. O istoriji jugoslovenskih književnosti, ur. Branko Milanović, Putevi, br. 3 (1965), str. 211.
[20] Usp. Isaković, Alija, prir.: O “nacionaliziranju” Muslimana: 101 godina afirmiranja i negiranja nacionalnog identiteta Muslimana. Zagreb: Globus, 1990.
[21] Usp. Kodrić, Sanjin: “Nevolje s kanonom: Slučaj bosanske i/ili bošnjačke književne historije (Na primjeru okolnosti i karaktera ranog kanonizacijskog rada M. Begića)”, Književna prošlost i poetika kulture (Teorija novog historicizma u bosanskohercegovačkoj književnohistorijskoj praksi). Sarajevo: Slavistički komitet, 2010, str. 151-176, odnosno: Kodrić, Sanjin: “‘Bosanskohercegovačke književne teme’ Midhata Begića i problem određenja književnosti u BiH”, Bosanskohercegovački slavistički kongres I: Zbornik radova, knj. 2, ur. Sanjin Kodrić. Sarajevo: Slavistički komitet, 2012, str. 27-44.
[22] Usp. Begić, Midhat: Raskršća IV: Bosanskohercegovačke književne teme, Djela, knj. V, prir. Hanifa Kapidžić-Osmanagić. Sarajevo: Veselin Masleša, Svjetlost, 1987.
[23] Rizvić, Muhsin: “Teze za pristup izučavanju bosanskohercegovačke književnosti i neki primjeri koji ih učvršćuju”. Godišnjak instituta za jezik i književnost, Odjeljenje za književnost, knj. 3/4 (1974-5), str. 227-231.
[24] Begić, Midhat: “Pismo Midhata Begića”. Odjek, br. 4 (1971), str. 7.
[25] Rizvić, Muhsin: “Teze za pristup izučavanju bosanskohercegovačke književnosti i nekim primjerima koji ih učvršćuju”, Pregled književnosti naroda Bosne i Hercegovine. Sarajevo: Veselin Masleša, 1985, str. 9.
[26] Usp. Rizvić, Muhsin: “Teze za pristup izučavanju bosanskohercegovačke književnosti i nekim primjerima koji ih učvršćuju”, Pregled književnosti naroda Bosne i Hercegovine. Sarajevo: Veselin Masleša, 1985, str. 7-12.
[27] Rizvić, Muhsin: “Teze za pristup izučavanju bosanskohercegovačke književnosti i nekim primjerima koji ih učvršćuju”, Pregled književnosti naroda Bosne i Hercegovine. Sarajevo: Veselin Masleša, 1985, str. 7.
[28] Vučković, Radovan: “O nekim pitanjima pristupa bosansko-hercegovačkoj književnosti”. Život, br. 6 (1970), str. 86-90.
[29] Rizvić, Muhsin: “Teze za pristup izučavanju bosanskohercegovačke književnosti i nekim primjerima koji ih učvršćuju”, Pregled književnosti naroda Bosne i Hercegovine. Sarajevo: Veselin Masleša, 1985, str. 9.
[30] Usp. npr. Simpozijum o savremenoj književnosti Bosne i Hercegovine. Sarajevo: Svjetlost, 1971.
[31] Usp. Kodrić, Sanjin: “‘Bosanskohercegovačke književne teme’ Midhata Begića i problem određenja književnosti u BiH”, Bosanskohercegovački slavistički kongres I: Zbornik radova, knj. 2, ur. Sanjin Kodrić. Sarajevo: Slavistički komitet, 2012, str. 27-44.
[32] Usp. Ďurišin, Dionyz: Theory of Interliterary Process. Bratislava: Veda, Slovak Academy of Sciences, 1989.
[33] Ďurišin, Dionyz: “Daljnje mogućnosti i perspektive istraživanja međuknjiževnog procesa”. Komparativno proučavanje jugoslavenskih književnosti, sv. IV. Zagreb, Varaždin: Zavod za znanost o književnosti Filozofskog fakulteta, Gesta, 1991.
[34] Đurišin, Dioniz: Šta je svetska književnost?, prev. Miroslav Dudok. Sremski Karlovci, Novi Sad: Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, 1997, str. 19, 21.
[35] Đurišin, Dioniz: Šta je svetska književnost?, prev. Miroslav Dudok. Sremski Karlovci, Novi Sad: Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, 1997, str. 23.
[36] Đurišin, Dioniz: Šta je svetska književnost?, prev. Miroslav Dudok. Sremski Karlovci, Novi Sad: Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, 1997, str. 28.